اگر به تصویر زیر
بنگریم، عنکبوتی را می‌بینیم که در خانۀ خویش آرام گرفته است؛ ولی آیا خانه‌ای
دیده می‌شود؟! مگر نه این است که لانۀ هر جانور باید متناسب با هیکلش باشد؟
خانۀ عنکبوت‌ها از تارهای بسیار ظریفی تشکیل می‌شود که
ساخته و پرداختۀ خودشان است. دربارۀ نازکی تار و پود این خانه‌ها باید گفت که
معمولاً گرد و غباری که روی تارها می‌نشیند و یا تابش مستقیم نور سبب می‌شود تا
بینندگان آنها را مشاهده کنند. تصاویر زیر، خانه‌های دود و غبارآلود دو عنکبوت را
نشان می‌دهد.
عنکبوت با دانش‌های فیزیک، شیمی، ساختمان‌سازی و ... آشنایی
ندارد. بتن، پولاد، آهن، سیمان، چسب‌های مصنوعی و دیگر مواد محکم و استحکام‌بخش
نیز در ساخت تارها به کار نیامده‌اند. آنها رشته‌های پروتئینی و ساده‌ای هستند که
از غده‌های تارریس موجود در انتهای بدن عنکبوت بیرون داده شده و در تماس با هوا
سفت می‌گردند. مادۀ سازندۀ تارها به اندازه‌ای ساده است که خود عنکبوت پس از مدت
معینی، تارش را خورده و از مواد بازیافتی برای ساختن تار تازه بهره می‌گیرد!
در شکل زیر، یک میوۀ درخت افرا Acer spp. که روی شبکۀ
تارهای یک عنکبوت افتاده است را می‌بینیم.
تصاویر دیگر، برگک خشکیده و مگس نگون‌بخت به دام افتاده در
یک رشتۀ تار عنکبوت را نشان می‌دهند.
در شکل بعدی، انبوهی از ذرات خاک، خاشاک و ران ملخ روی لانۀ
عنکبوت چسبیده است. بد نیست بدانیم که تارعنكبوت از قويترين بافته‌هاست؛ دوامش از آهن
بيشتر بوده و به آن آهن حيواني می‌گویند! گرچه تار عنکبوت نازک‌تر از موی انسان است، ولی
درجۀ مقاومت آن چندین برابر پولاد می‌باشد. این تار آنچنان محکم است که می‌توان از
آن یک توری ساخت و جلوی حرکت یک هواپیما را گرفت! چنانچه عنکبوت تارهایش را به
کلفتی مغز مداد می‌تنید، آنگاه می‌دیدیم که یارای تحمل سنگینی وزن هواپیمای بوئینگ
را هم خواهد داشت (1)!
تصویر پایین عنکبوتی را نشان می‌دهد که یک سوسری از سردۀ Periplaneta را در میان تارهای
خویش گرفتار نموده و مشغول خوردن آن است. می‌گویند تارعنکبوت قدرتي دارد كه يك زنبور
با سرعت 32 كیلومتر در ساعت و جثۀ چند برابر خودش را می‌تواند نگه دارد!
تار عنکبوت یک شاهکار معماری- فناوری و از عجیب‌ترین الیاف روی
زمین است که به دلیل محکمی، سبکی و در عین حال انعطاف‌پذیری، در پزشکی و صنعت
کاربردهای فراوانی دارد. دانشمندان در پی ساختن محکم‌ترین البسۀ ضدگلوله (عطامهر 1388)، سیم ویولن (2)، نخ جراحی، ترمیم
رباط‌ها و بافت‌های عصبی آسیب‌دیده (ایرانیان انگلستان 1391) و یا ساخت پارچه
و کاغذهای مقاوم (ایرانیان انگلستان 1390) با بهره‌گیری از تار
عنکبوت هستند. این رشته‌ها بدون هیچ ابزار یا نیروی فکری مشابه آنچه در آدمی وجود
دارد و تنها با استفاده از موادی ساده و طبیعی و غریزۀ جانوری ساخته شده‌اند. در
عین حال، همواره الهام‌بخش پژوهشگران بوده‌اند. پژوهشگری از دانشگاه سئول- کرۀ
جنوبی- که با توجه به چگونگی سفت شدن تار عنکبوت در هوای آزاد، فنی نوین در ژن‌درمانی
را ارائه نمود (3)، یکی از این نمونه‌هاست.
عکس‌ها گویای استحکام و پایداری لانۀ عنکبوت‌ها هستند، ولی
در نسک مقدس مسلمانان و آیۀ چهل و یکم از سورۀ عنکبوت می‌خوانیم: «مَثَلُ الَّذِینَ
اتَّخَذُواْ مِن دُونِ اللهِ أَوْلَیَآءَ كَمَثَلِ الْعَنكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا
وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنكَبُوتِ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُونَ»
یا «داستان كسانى كه غير از خدا را دوستان خود برگزيدند، همانند عنكبوت است كه
خانه‌ای برای خود انتخاب کرده؛ در حالی که سست‌ترین خانه‌ها، خانۀ عنکبوت است اگر
می‌دانستند!»
اهمیت راستین عنکبوت‌ها برای مسلمانان در نوشتار دیگری با
عنوان رابطۀ کخ‌ها و بقای اسلام آمده است. به هر روی، چنین برداشتی از آنجا ناشی می‌شود که
کسی بخواهد استحکام تارعنکبوت را با زور بازوی خویش بسنجد. بنابراین، نتیجۀ حاصل
از این مقایسه ارزش چندانی نخواهد داشت. از سوی دیگر، آیۀ بالا به 1400 سال پیش
مربوط بوده و سطح آگاهی و هوش مردمان آن روزگار نیز معلوم است. شاید نتوان خرده‌ای
بر این باور کهنه یا کهنسالان مذهبی گرفت، ولی شگفتی بزرگ هنگامی خواهد بود که
مردمان امروزی هم ادعای فضل و دانش داشته باشند و هم بر طبل سستی لانۀ عنکبوتان
بکوبند!!! راستی! انسانی هست که بتواند به طور طبیعی خانه‌ای به ظرافت و سستی خانۀ عنکبوت
ساخته و در آن زندگی آسوده‌ای داشته باشد؟!
رفتارهای هر جاندار با هوش وی ارتباط مستقیمی دارد و در
پایان این نوشتار گزارشی از اندازۀ مغز (4) یا شاید هوشمندی
عنکبوت‌ها را بازگو می‌نماییم. امید است تا در آینده نگاه بهتری به این جانداران
شگفتی‌ساز داشته باشیم:
«پژوهش‌های دانشمندان نشان داده که مغز عنکبوت‌های کوچک چنان بزرگ است که تمام
حفره‌های بدن این جانور را پر نموده و تا پاهایش ادامه می‌یابد!
به گزارش ایسنا، دانشمندان به عنوان بخشی از پژوهش خود در مورد تأثیر کوچک‌سازی
بر اندازۀ مغز و رفتار، به اندازه‌گیری دستگاه عصبی مرکزی نه گونه عنکبوت- از گونه‌های
بزرگ جنگل‌های استوایی گرفته تا نمونه‌های ریز آنها- پرداختند.
با کوچک‌تر شدن عنکبوت‌ها، اندازۀ مغز آنها به تناسب بزرگتر می‌شود و به میزان
بیشتری حفره‌های بدنشان را می‌پوشاند. پژوهشگران دریافته‌اند که دستگاه عصبی مرکزی
عنکبوت‌های کوچک حدود 80 درسد از بدن آنها از جمله 25 درسد از پاهایشان را پوشش می‌دهد.
در برخی موارد، به خاطر ریزی بیش از حد عنکبوت‌ها و حجم مغز آنها، بدن این کخ‌ها
تغییر شکل داده و محدب می‌شود.
یاخته‌های مغزی به دلیل برخورداری از
هسته‌های دارای ژن‌ها، فضای زیادی را اشغال می‌کنند و از سویی قطر رشته‌های عصبی (Axon) قابل تغییر نیست؛ چرا که در صورت
نازک‌تر بودن، جریان یون حاوی پیام‌های عصبی مختل می‌شود. از این رو، تنها راه
باقی مانده استفاده از فضای بیشتر در بدن برای دستگاه عصبی است. همچنین، چون یاخته‌های
مغزی از انرژی فراوانی استفاده می‌کنند، بیشتر غذای خورده شده توسط این عنکبوت‌ها
به انرژی مغزی تبدیل می‌شود!»
بن‌مایه‌ها
(1)- برگرفته از نوشته‌های شبکۀ پیام‌نما در تاریخ 27/05/1384.
(2)- برگرفته از روزنامۀ خراسان (ویژه‌نامۀ خراسان رضوی) در
تاریخ چهارشنبه 17/12/1390، شمارۀ 18073 (ویژه‌نامۀ شمارۀ 2107).
(3)- برگرفته از نوشته‌های شبکۀ پیام‌نما در تاریخ پنجشنبه
25/12/1384.
(4)- برگرفته از روزنامۀ خراسان در تاریخ شنبه 26/09/1390،
شمارۀ 18007، صفحۀ 20.
