فرزندان راستین

Real Children

پیش‌نوشت: آنچه می‌خوانید، نوشتاری است که همزمان با روز ملی دختران (یکم ذی القعده) و جهت شادباش به دختران ایران زمین در سال 1389 خورشیدی منتشر گشت.

من یک دایی و دو خاله دارم که همگی از یک پدر و مادر هستند، اما مادربزرگم همیشه می‌گفت که «من یک بچه بیشتر ندارم»! ضمن گفتگو با بسیاری از مردمان کم‌سواد و روستایی یا در سفرم به افغانستان نیز متوجه شدم که می‌گویند: «ما بچه نداریم»؛ ولی با کنجکاوی بیشتر می‌فهمیدم که چند فرزند دختر دارند!

وقتی به مادربزرگم می‌گفتم: «شما که سه تا بچۀ دیگر هم داری!»، پاسخ می‌داد: «دختر که مال مردم است». در واقع، شمار زیادی از قشرهای مختلف مردم در سرتاسر گیتی چنین اندیشیده و به نوعی دخترانشان را در درجۀ دوم اهمیت می‌دانند. حتی در اسلام هم دیۀ زن نصف مرد بوده، خواهرها نسبت به برادرانشان، نیمی از دارایی پدر و مادر را به ارث برده و گواهی دو زن با شهادت یک مرد برابر است. چرا؟!

در انسان، اغلب پرندگان، گاو، گوسفند و برخی دیگر از پستانداران، نرها هستند که رهبری اجتماع را بر عهده گرفته و خانواده یا حرمسرا تشکیل می‌دهند. آنها جثۀ بزرگتر و قدرت بدنی بیشتری داشته و می‌کوشند قلمرو، غذا یا تعداد ماده‌های فزون‌تری به دست آورده و موفقیت تولیدمثلی خویش را تضمین نمایند. مردها معمولاً جایگاه‌های اقتصادی، سیاسی، علمی، فرهنگی، مذهبی، ورزشی و هنری بهتری را نسبت به زنان کسب می‌کنند. آیا چنین ویژگی‌هایی می‌تواند نرها را به عنوان جنس درجۀ یک قلمداد نماید؟ آیا واقعاً آنها بهتر از مادگان هستند؟ از دیدگاه جانورشناختی، دختر بهتر است یا پسر؟

هر کسی می‌تواند این پرسش‌ها را به شیوۀ اخلاقی یا شرعی پاسخ گوید، ولی این نوشتار از رویکرد علمی، فرهنگی و کخ‌انسان‌شناسی (Entomological Anthropology) بهره‌گیری خواهد نمود. در جاندارانی که فقط یا عمدتاً به شیوۀ جنسی زادوولد می‌کنند، نسبت دخترها و پسرها در کل جامعه و درازمدت یک به یک است و این مقدار نمی‌تواند تغییر کند؛ زیرا تفاوت بسیار اندک در نسبت جنسی نرها و ماده‌ها در نسل‌های بعدی به صورت تصاعدی افزایش یافته و چون افراد نمی‌توانند به روش‌های دیگر این اختلاف را مرتفع نمایند، ناچار به سوی همان نسبت یک به یک برگشت خواهند نمود. بنابراین از نظر علمی، وجود زن و مرد برای تولیدمثل جنسی ضروری بوده و ارزش آنها کاملاً برابر است.

اگر جانور نری بتواند حرمسرا تشکیل داده و چند ماده در اختیار بگیرد، نسبت به همنوعان ماده‌اش از موفقیت تولیدمثلی بالاتری برخوردار می‌شود، ولی به طور کلی، شانس رسیدن به چنین مرحله‌ای کم است. حتی تلفات بیشتر و رقابت جنسی شدید بین نرها برای کسب جفت نیز سبب می‌گردد تا از نظر سرمایه‌گذاری ژن‌شناختی، ارزش فرزند نر نزد پدر و مادرها اندکی کمتر از ماده‌ها باشد. به همین دلیل، نسبت جنسی نوزادان انسان در هنگام تولد کمی به سمت پسرها گرایش دارد.

واژه‌های زن و مرد در زبان پارسی به ترتیب از ستاک‌های زادن و مردن گرفته شده‌اند. اهمیت زندگی در زایش است. پس زن که می‌زاید، زنده است و مرد که از عهدۀ این کار برنمی‌آید، مردنی خواهد بود. این واژگان بسیار کهن و نشان از فرهنگ دیرینۀ نیاکان ماست. خدایان نخستین ایران و یونان هم از جنس مادینه بوده‌اند ولی در دوران‌های بعدی، وقوع برخی پدیده‌ها سبب گردید که ظاهراً بر ارزش نرها افزوده شود.

یادگیری و گسترش کشاورزی، یکجانشینی، ساخت شهر و روستا و شیوع جنگ باعث شد تا مردها نقش نیروی کار را بر عهده گرفته و به عنوان ابزار و لازمۀ پیشرفت تلقی شوند. شکل‌گیری مبادلات پایاپای، ضرب سکه و پول، انباشت ثروت و مال‌اندوزی مردمان هم کمک کرد تا اختلاف طبقاتی به وجود آید. سرانجام، عده‌ای به این فکر افتادند تا با استفاده از دارایی و قدرت خویش در جهت گسترش نیروی کار مورد اعتماد (پسران)، نگهداری کارامدتر سرمایه‌ها و ارضای غریزۀ جنسی بکوشند.

پیدایش ثروت، اوقات فراغت و تغییرات سبک زندگی از شکارگری و کوچ به کشاورزی و یکجانشینی باعث گسترش هنر، علم و سیاست و افزایش ارزش و قدرت صاحبان آنها گردید. این پدیده هم کمک کرد تا داشتن فرزند پسر، بر خلاف اصول ژن‌شناختی، به یک ارزش تبدیل شده و خانواده‌ها به داشتن یا شمار زیاد پسران خویش ببالند.

در زمانۀ کنونی، تغییرات شگرفی در نحوۀ زندگی و اندیشه‌های آدمی پدیدار گشته است. البته مردمان اروپا و آمریکا پیشرفت‌های فن‌آوری و اجتماعی را به طور همزمان شاهد بوده‌اند. در نتیجه، فرصت‌های بروز استعدادها و فعالیت‌های اجتماعی هر دو جنس به سوی برابری گرایش پیدا کرده و نشانه‌های تبعیض جنسیتی کمتر دیده می‌شود. از سوی دیگر، امروزه فرضیه‌هایی مطرح می‌شود مبنی بر اینکه استعدادهای گوناگون مردها با غریزۀ جنسی ارتباط مستقیم دارد. به بیان بهتر، هنر وسیله‌ای است برای جلب توجه جنس مخالف و نه ابزار فخرفروشی و مایۀ مباهات؛ درست مانند دم طاووس نر. بنابراین، در جوامعی که با چنین فکری آشنا باشند، روز به روز از ارزش دروغین مردها کاسته می‌شود.

کشورهای در حال توسعه و عقب‌مانده بیشتر واردکنندۀ ابزار و فناوری‌های پیشرفته هستند و گرچه کوشش‌های زیادی را تا به حال صرف نموده‌اند، ولی از نظر فرهنگی و اجتماعی وضعیت وخیم‌تری دارند. در واقع، آنها بازار مصرف کالاها و خدمات غربی هستند و بیشتر سیاستمداران و مردمانشان بر این باورند که می‌توان با الگوبرداری محض از صنایع و تولیدات پیشرفته به جایگاه اجتماعی ابرقدرتی مانند آمریکا دست یافت. هر اندازه که کشوری محروم‌تر باشد، مصداق بهتری از این وضعیت خواهد بود. صاحبان قدرت و سرمایۀ این کشورها دروازه‌های میهنشان را به روی فکر و فرهنگ غربی بسته و با هدف حفظ موقعیت کنونی خویش و به بهانۀ حمایت از ارزش‌ها با آن مبارزه می‌کنند. در چنین جوامعی هست که مردها هنوز نقش بسیار پررنگ‌تری را ایفا نموده و همچنان بر طبل برتری ایشان کوبیده می‌شود!

واژه‌های زن (Woman) و ژن (Gene) از لحاظ ادبی و مفهومی تا حدودی شبیه یکدیگر بوده و هر دوی آنها واسطۀ انتقال صفات از یک نسل به نسل‌های آینده هستند. جالب است که از دیدگاه ژن‌شناختی نیز، زن‌ها باارزش‌تر بوده و زاده‌های سودمندتری به شمار می‌آیند. در انسان و بسیاری از گونه‌های دیگر، شرایط زیستی و محیطی نامناسب سبب می‌گردد که از کیفیت تولیدمثل کاسته شده و شمار فرزندان ذکور افزایش یابد! در انواع زنبورهای انگبین، وحشی و مورچه‌ها که از کخ‌های اجتماعی راستۀ نازک‌بالان (Hymenoptera) هستند، پیری ملکه، ضعف کلنی و کمبود نطفۀ نر باعث افزایش تعداد نرها می‌شود. این قسم از نرها تک‌لاد (Haploid) بوده و تنها نیمی از فام‌تن‌های (Chromosome) مادری را به ارث می‌برند.

در نازک‌بالان اجتماعی و سپیدبالان (Aleyrodidae)، شته‌ها (Aphididae) و شپشک‌های گیاهی (Coccoidea) که از گونه‌های گروه‌زی آرایۀ جوربالان (Homoptera) محسوب می‌گردند، ماده‌ها بیشترین نقش را در تشکیل و حفظ اجتماع بر عهده داشته و جنس درجۀ یک هستند!

از نظر مقدار ژنی که از سوی هر یک از والدین به فرزندان می‌رسد، هم برتری با ماده‌هاست. آنها تأمین‌کنندۀ میان‌یاخته (Cytoplasm) و دی‌ان‌آی میان‌یاخته‌ای (Cytoplasmic DNA) نوزادان هستند. بنابراین، باید بگوییم که:

برای انسان‌های اندیشمند و روشنفکر، فرزند دختر یا پسر فرقی نمی‌کند. تا زمانی که فعالیت‌های فرهنگی و توسعۀ اجتماعی در کشورهایی مانند ایران به خوبی برنامه‌ریزی و اجرا نشود، نمی‌توان انتظار داشت که عامۀ مردم تفاوت جنسیتی را به تبعیض تبدیل نسازند. در عوض، باید به همگان یادآور شد که دختران هم از ویژگی‌های بسیار سودمندی برخوردارند. برای مثال، آنها غمخوار پدر و مادر بوده، پرستاران بهتری هستند و حتی اگر شرایط رشدشان فراهم باشد، می‌توانند قلب تپندۀ جامعه و نقطۀ امید خانواده‌ها شوند. ولی چنانچه بخواهیم تفاوتی قائل گردیم، بی گمان، دخترها جنس بهتری هستند.

تبلیغات پروانه‌ای: آبی‌ها

Butterfly Advertisements: Blues

آبی‌ها (Blues) به گروهی از پروانه‌های زیرتیرۀ Lycaeninae (تیرۀ Lycaenidae) گفته می‌شود که دارای بدنی کوچک، ظریف و باریک بوده و رویۀ بال‌هایشان اغلب به رنگ آبی می‌باشد. البته، ماده‌ها معمولاً تیره‌تر از نرها هستند و برخی از گونه‌ها نیز دارای دو یا چند فرم رنگی می‌باشند. همچنین، گونه‌های سردۀ Everes که دارای بخش‌های کشیدۀ ظریف و دم‌مانندی روی بال‌های پسین هستند، به نام آبی‌های دم‌دار (Tailed blues) خوانده می‌شوند. کرمینۀ (Larva) بسیاری از آبی‌ها عسلکی از خود تراوش می‌کنند که مورد علاقۀ مورچه‌هاست!

پروانۀ گلخوار لوبیا چشم بلبلی (Pea blue butterfly) Lampides boeticus Linnaeus که بیشتر با نام پروانۀ لوبیا (Bean butterfly) Lycaena boetica (Linnaeus) یا پروانۀ بنفش و آبی لوبیا شناخته می‌شود، مشهورترین گونه از این گروه در ایران با پراکنش گسترده است.

پروانۀ آبی دم‌کوتاه (Short-tailed blue) Everes argiades (Pall) نیز از استان‌های هرمزگان و بلوچستان گزارش شده است.

البته گونه‌ها و پروانه‌های آبی رنگ دیگری هم در گوشه و کنار کشورمان وجود دارند که مورد توجه این جستار نخواهند بود. در واقع، نگارنده بر آن است تا کاربرد این گروه از جانداران را به عنوان بخشی از تبلیغات پروانه‌ای بازبینی نماید:

1- سالنامه‌های پروانه‌ای (Butterfly Calendars)

چاپ، تولید، فروش، دریافت یا توزیع هدایای تبلیغاتی پدیده‌ای کاملاً آشنا برای مردمان امروزیست. گروه صنعتی صباح (واقع در شهرستان گنبد، استان گلستان) سالنامه‌ای را در زمستان سال 1388 خورشیدی منتشر ساخت که تصویر برجستۀ پروانه‌ای آبی رنگ و سایه‌اش بر نخستین صفحۀ آن رخ می‌نمود.

اسب، سگ، خوک، موش، بز و ... دارای سال ویژۀ خود هستند و مایۀ شگفتی است که چرا ما هنوز سال پروانه‌ای نداریم! در هر حال، چنین پیامی را می‌توان برای این هدیۀ تبلیغاتی متصور شد: «امیدواریم یک سال خوب و پروانه‌ای داشته باشید»

تقویم شکوفه‌ها نیز نام یک سالنامۀ کودکانۀ پروانه‌ای است و همانگونه که روی جلد آن دیده می‌شود، یک پروانۀ آبی رنگ به سوی گلی زرد پرواز می‌کند.

با توجه به گفتاورد پیامبر اسلام «فرزند صالح گلی است از گل‌های بهشت» که در پشت سالنامه چاپ شده بود، گویا تصویر رویه هم به همین نکته اشاره دارد. از سوی دیگر، ناشر تقویم شکوفه‌ها در سال پیش از آن (1389) سالنامه‌ای به نام تقویم فرزند صالح چاپ نموده بود.

و البته در این اثر، یک پروانۀ زرد به سوی گل آبی رنگ پرواز می‌کرد! انواع کخ‌ها مانند زنبور و پروانه نیز در صفحه‌های میانی تقویم دیده شدند.

2- ضیافت اولی‌ها (Festival of Pristines)

معاونت فرهنگی اجتماعی منطقۀ یک شهرداری توس‌آنجلس جشن و روزه‌گشایی بزرگی را در شهریور 1389 خورشیدی که همزمان با ماه رمضان 1431 پیغمبری بود، برای دختران تازه بالغ 10-8 ساله برگزار کرد. بر پایۀ باورهای اسلامی، دختران در سن نه سالگی به تکلیف رسیده و روزه بر آنان بایسته می‌شود. به بیان زیباتر، آنها نخستین بار در این سن است که به مهمانی خدا می‌آیند. در فراخوان برنامۀ یاد شده، گرچه می‌خوانیم که قاصدک‌ها به میهمانی خدا می‌روند، ولی گویا پروانه‌ها هم دعوت شده و مهمان خدا هستند!

3- د مثل دختر (D Like Daughter)

نام جشنواره‌ای است که به مناسبت روز ملی دختران (یکم ذی القعده) از سوی نهادهای گوناگون در توس‌آنجلس برگزار گردید (مهر 1389). پروانه‌های آبی رنگی که در گوشۀ آگهی‌ها دیده می‌شوند، دختران سرزمین ایران هستند.

فرزندان راستین نوشتۀ دیگری از نگارنده و برای پشتیبانی و شناخت حقیقت دخترهاست.

4- توی پروانه‌ای (Butterfly Thou)

معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری منطقۀ یازده توس‌آنجلس یک نوشتۀ تبلیغاتی با این مضمون را در ورودی باختری بوستان ملت نصب کرده است: «زندگی یک هنر است و تو یک هنرمند» (زمستان 1390).

با کمی دقت درمی‌یابیم که زندگی مانند گلزاری با گل‌های آبی رنگ است که آدمی همانند پروانه‌ای زیبا و آبی‌تر در آسمانش پرواز می‌نماید.

5- دانشجویان خراسان رضوی (Students of Khorasan Razavi)

اولین جشنواره فرهنگی دانشجویان خراسان رضوی با بخش‌های ویژۀ بیداری اسلامی و اخلاق پزشکی در توس‌آنجلس برگزار شد (خرداد 1391).

فراخوان این جشنواره دانشجویان استان خراسان رضوی را همانند پروانه‌های آبی، سبز و سپید ساده یا دنباله‌داری می‌دانست که به سوی بارگاه هشتمین پیشوای شیعیان پر کشیده‌اند.

6- مهمانان حریم رضوی (Guests of Holy Shrine)

معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی یکی از زیربخش‌های آستان قدس رضوی است که برنامه‌هایی مانند جشن، سخنرانی، مدیحه‌سرایی و بیان معارف را برای نیمۀ دوم ماه رمضان 1431 پیغمبری شناسانده و برگزار نمود. در فراخوانی که برای آگاهی مؤمنان پیش‌بینی شد، شرکت‌کنندگان پروانه‌های آبی رنگی هستند که به سوی باغ بهشت (حرم مطهر) پر می‌گشایند.

7- عباس آبی (Blue Abbas)

نیمه‌های تیر ماه 1390 بود که دانشگاه علوم پزشکی مشهد زادروز سه تن از بزرگان مذهب شیعه را گرامی داشت. در اثر هنری کنارۀ این تبلیغات، منش یا رفتار امام حسین، امام سجاد و حضرت عباس به ترتیب با خط و پروانۀ سرخ، سبز و آبی نمایش داده شدند. هنرمند ویژگی‌های جوانمردی، دلاوری و مهربانی ابوالفضل عباس را به رنگ آبی پیوند زده است.

8- فاطمۀ آبی (Blue Fatima)

برگزاری نمایشگاه‌های خیابانی یکی از فعالیت‌های مورد علاقۀ شهرداری توس‌آنجلس است. دو اثر هنری زیر همزمان با سالروز زایش دختر پیامبر اسلام روی پلی که رهگذران را میان بوستان ملت و بولوار سجاد جابجا می‌کند، دیده شد (خرداد 1391). آنها فاطمه‌ای آبی رنگ به همراه چند گونه پروانۀ دلداده را نشان داده‌اند.

9- رفتار آبی (Blue Behavior)

بنر تبلیغاتی بزرگی که از سوی فرماندهی انتظامی خراسان رضوی در ابتدای بولوار پیروزی و برابر دیدگان رهگذران گذاشته شده بود، احترام به قانون و برخی رفتارهای مرتبط با آن (دادگری، راستگویی و مهربانی) را با دو پروانۀ آبی و زرد نمایش می‌داد (تیر 1389).

10- آب‌بند چالیدره (Chalidarre Dam)

در تصویر زیر، یک منظرۀ زیبا از فصل‌های بهار و تابستان همراه با پروانه‌ای آبی و آراسته به نوار زرد رنگ پهن برای تبلیغ آب‌بند چالیدره و فضای گردشگری پیرامونش به کار گرفته شده است (اردیبهشت 1390).

11- دورنشان‌های سامسونگ (Samsung TVs)

شرکت سام‌سرویس- نمایندۀ رسمی سامسونگ در ایران- برای تبلیغ نسل تازۀ دورنشان‌های LED این شرکت که تصویرهای دو بعدی را به صورت سه بعدی نشان می‌دهد، به پروانه‌ها پناه آورده و گویی پروانه‌ها از درون نمایشگر به سوی بیننده پر کشیده‌اند (امرداد 1389).

این تابلوها به مدت چند ماه در خیابان سعدی توس‌آنجلس، که یکی از بازارهای قدیمی و محل فروش کالاهای صوتی و تصویری است، دیده می‌شد. بعدها، تصویر و پیامی بدین شرح در روزنامه‌ها چاپ گشت: «با خرید یک محصول سامسونگ، تمام لوازم خود را سامسونگ کنید! یا یک خانه پر از سامسونگ، با خرید یک سامسونگ!» (آبان 1389)؛ یعنی هر محصول سامسونگ یک پروانۀ آبی رنگ است.

تبلیغ دورنشان هوشمند سامسونگ هم اگرچه با کاربرد مستقیم تصویر پروانه همراه نبود، ولی نمایی از دیوان حافظ را به عنوان نمونه‌ای از 375 قابلیت این کالا گواه آورد (اردیبهشت 1391). در پنجمین پاره از ماهسرودۀ 237 می‌خوانیم:

شرح این قصه مگر شمع برآرد به زبان                                                          ورنه پروانه ندارد به سخن پروایی

12- آبی‌های خشخاش‌دوست (Poppyphil Blues)

نمایندۀ فروش محصولات میامی (Mayamay) در ویژه‌نامۀ سراسری مادر و کودک روزنامۀ خراسان برای تبلیغ نوعی صابون دارای روغن خشخاش از آبی‌ها یاری گرفت. گویی این جانوران نیز جذب بو، آرامش و لطافت حاصل از این ماده می‌شوند! (شهریور 1391)

13- خانۀ زیبایی آنا گیس (Anna Giss Beauty)

این آرایشگاه زنانه در بولوار کوثر شمالی (خیابان هشتم) جای دارد (فروردین 1391). شاید باید پروانه‌های آبی را بانوانی بدانیم که چهره و گیسوی خویش را در آنا گیس آرایش می‌کنند!

14- لباس زیر مادام بلورین (Underwear of Crystalline Madam)

فروشگاه مادام بلورین در انتهای خیابان امیرکبیر (پنجراه سناباد) توس‌آنجلس جای دارد (مهر 1389).

در این تصویر، نام و رنگ‌های دلپسند آقایان (آبی) و بانوان (صورتی) به کار گرفته شده است؛ ولی می‌بینیم که یک پروانۀ آبی رنگ بر فراز نام مادام بلورین پرواز می‌کند. آیا این پروانه آقاست یا به بانوان وابستگی دارد؟!

در پایان، به طور کلی نتیجه‌گیری می‌شود که پروانه‌های آبی رنگ نماد زیبایی، آرامش و آسودگی خیال هستند. همچنین، دیدیم که پروانه‌های مربوط به بندهای ضیافت اولی‌ها و د مثل دختر نمادی از زنان و دختران کشورمان می‌باشند. از سوی دیگر، می‌دانیم مردان علاقۀ بیشتری به رنگ آبی داشته و همچنان که در بالا اشاره شد، آبی‌های ماده (Female blues) دارای رنگ‌های تیره‌تر هستند. تصویر زیر نیز پروانۀ مادۀ L. boeticus را نشان می‌دهد.

بنابراین، شاید بهتر باشد که وابستگی بیشتر و طبیعی‌تر رنگ آبی به آقایان حفظ گشته و در تبلیغات زنانه از رنگ مورد علاقۀ ایشان (صورتی) بهره‌برداری گردد.

بن‌مایه‌ها

مدرس اول، مهدی 1376. فهرست آفات کشاورزی ایران و دشمنان طبیعی آنها. ویرایش دوم، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، 429 صفحه.

Triplehorn, C. A. & N. F. Johnson. 2005. Borror and Delong's Introduction to the Study of Insects. 7^th edition. Thomson Brooks/Cole. USA.